De herwaardering van de utopie

De grote verhalen zijn dood. Leve de grote verhalen. De Nederlandse schrijver en historicus Rutger Bregman gaat in zijn boek Gratis geld voor iedereen voluit voor de utopie: een werkweek van 15 uur, een onvoorwaardelijk basisinkomen, de armoede uitroeien, een ander belastingstelsel, nieuwe maatstaven om de vooruitgang te meten en een wereld zonder grenzen. Ambitieus? Zeker. En als u nu al zin heeft om te stoppen met lezen omdat u te veel luchtfietserij vreest, hou dan toch nog even vol. Wat zeker is: het boek is niet geschreven door een technocraat maar ziet een utopie als iets waar we naar kunnen streven. Het stelt veel vragen zonder pasklare en vastomlijnde antwoorden te bieden. De auteur beschouwt een utopie als een vage schets, een idee. Concrete oplossingen hoeft u dus van hem niet te verwachten. Een marsrichting des te meer. En avant.

 

 

Wij, de rijke landen, leven stilaan in een soort Luilekkerland. Op het schilderij Luilekkerland van Pieter Bruegel de Oude (1525 – 1569) baant zich rechts bovenaan iemand door de rijstebrijberg, de toegangspoort tot het land van melk en honing. Onder een boom liggen van links naar rechts een soldaat, een boer en een leraar. Iedereen is hier gelijk en niemand moet werken.

 

Het boek begint haast onbedaarlijk optimistisch. “Vroeger was alles slechter”, zegt Bregman uitdagend. In 1820 was 84 % van de wereldbevolking bijvoorbeeld extreem arm. Momenteel is dat ‘slechts’ 20 %. We boekten de laatste twee eeuwen bovendien een ontzettende vooruitgang. De wereldbevolking en de welvaart zijn explosief gegroeid. In 1800 was de levensverwachting in de rijkste landen lager dan in de ongezondste van nu.

 

Wij, de rijke landen, leven kortom stilaan in een soort Luilekkerland (Ook wel lolland, land van Kokanje of het land van melk en honing genoemd: een West-Europees middeleeuws sprookjesland vol overvloed. Je hoeft er niet te werken en kunt er de hele dag luieren). We hebben meer welvaart en gezondheid, minder armoede en honger, een hogere levensverwachting. We worden alsmaar slimmer, de geletterdheid neemt toe en er zijn steeds minder oorlogsslachtoffers.

 

Is er dan niks aan de hand? Toch wel, vindt Bregman die zichzelf in een interview met Knack absoluut geen optimist vindt: “We weten niet meer hoe het beter kan.” Daarom wil hij de utopie weer toelaten in ons bestaan. “Optimisme en pessimisme zijn synoniem geworden aan consumentenvertrouwen, of het gebrek daaraan. En de afschuw van ieder moralisme heeft de moraal uit de publieke discussie gebannen. Markt en commercie krijgen vrij spel en de reclame-industrie roept op om met geld dat we niet hebben troep te kopen die we niet nodig hebben om indruk te maken op mensen waar we een hekel aan hebben. Dat is de dystopie waar we nu in leven.”

 

Hij stelt ook een toenemend narcisme vast bij jongeren. Hen is verteld dat ze alles kunnen worden wat ze willen, dat ze bijzonder zijn. Dat blijkt niet altijd (vaak niet) te stroken met de werkelijkheid en dan storten ze in. Er zijn ondertussen nog nooit zoveel depressies en burn-outs geweest en tegen 2030 wordt depressie wellicht de meest verspreide ziekte in Luilekkerland. We zijn de afgelopen decennia ook angstiger geworden, zo blijkt uit een studie van de Amerikaanse psychologe Jean Twenge. Het is niet langer de samenleving die maakbaar is, maar wijzelf. Succes is een eigen keuze en mislukking ook. Vooruitgang is synoniem geworden aan economische voorspoed.

 

De remedie die Bregman voorstelt, is ons op de toekomst richten, over alternatieven na te denken en nieuwe collectieven te vormen. Het is kortom tijd voor de terugkeer van de utopie. Iets waar vele grote denkers komaf mee hebben willen maken. En met succes: als het om de utopie als blauwdruk gaat, is dat zonder meer gelukt. Die biedt geen abstracte idealen maar keiharde richtlijnen waar niet van mag afgeweken worden.

De andere vorm van utopie is slechts een vage schets, zoals bijvoorbeeld in Utopia van Thomas More uit de 16e eeuw. Zulke utopieën hebben geen pasklare antwoorden maar stellen goede vragen. Dat is de utopie waar Bregman naar streeft. Hij formuleert zes ideeën die de wereld een nieuwe richting kunnen insturen. Minder werken is als eerste aan de beurt.